Përbërja e grupit të fiseve që përbënin Malin e Zi, në pjesën më të madhe duket se ka prejardhje nga barinjtë vllehë dhe shqiptarë, disa prej të cilëve janë serbizuar vetëm gjatë këtyre pak brezave të fundit.

                                                                                            E. Durham

Grupi i Prizrenit, faqe 42.

 ...Gjatë viteve 1912 – 13, ata (shqiptarët) hoqën vuajtje të rënda. Një oficer serb në pranin time, tregonte se si batalioni i tij kishte shkuar në bajoneta tërë grat dhe fëmijët, në një pjesë të fisit,” sepse grat lindin burra.” ... Nga hetimet e bëra më vonë, mësova se ishin masakruar rreth 1400 vetë. Një pjesë e këtij fisi tani është nën zgjedhën serbe.

Grupi i Pejës, faqe 44.

... serbët kishin lënë ushqime përtokë në një vend për të tërhequr drejt tij një turmë fëmijësh të uritur e pastaj kishin hedhur një bombë në mes të tyre.

... fiset e tanishme të  Shqipërisë,  kryesisht rrjedhin nga banorët para – sllav të  Ballkanit.

                            Fiset e Malit të  Zi deri më  1913,  faqe 45.

... faqe 49. Kur arriti Punoshi në  Llovqen  tashmë  kishte banor, ...këtu jetonin barinjtë me prejardhje vllahe dhe shqiptare.

...Faqe 53.  CËRNOJEVIQËT

... Prejardhja e tyre së  paku pjesërisht ishte shqiptare. Më  1403 raguzianët i drejtuan Nikollë  Topisë , një  nga krerët shqiptar, një  letër  në  dialektin latin që  përdorej atëherë  në  bregdet, duke kërkuar nga krerët dhe luftëtarët shqiptar që  të  luftonin kundër Bosnjës. “Kapitenëve tanë   u janë  dhënë  fuqi të  plota që  të  bëjnë  lidhje me Gjurasheviqët dhe shqiptarët e tjerë .”

  Më  1404, shohim të  përmendet “Cernoci i quajtur Gjurasi”. Kjo është  në  mënyrë  të  qartë  shqip, ose Gjur-i-zi (Gjergji i Zi), ose rrjedh nga Gurzi afër  Shkodrës. Në  serbisht, “djalë  i të  ziut” bëhet  

Cërnojeviq. Duke qenë  vendas, gjë  që  duket qartë  në  krahinën e Zetës, pjesërisht sllave e pjesërisht shqiptare.

 Faqe 54. ...Cernojeviqët kishin tre djem, ata hynë  në  grindje me serbët. ...në  atë  kohë  Mali i Zi nuk kishte dëshirë të  bashkohet me Serbinë .

Faqe 55. Më  1455,   Nikshiqi i përkiste Dukë  Stjepanit Të  Hercegovinës. Pjesa tjetër e territoreve të  Stefanicës kufizohej me fiset shqiptare, me të  cilat dukej se ai mbante marrëdhënie më  të  mira se me serbët deri sa u martua me motrën e të  madhit Skenderbe. ... Në  vitin 1465, në  vend të  tij erdhi i biri i tij Ivani. ... Kur turqit e sulmojnë  Shkodrën 1474, Ivani me njerëzit  e tij i shkoj në ndihmë, po kështu bëri edhe fisi shqiptar trim i Hotit... ky fis trimash me një të kaluar heroike, iu dorëzua  pa mëshirë sundimit sllav nga ana e Fuqive më 1913.

  Faqe 57. ...Nuk ka asnjë të dhënë që të ketë ndodhur ndonjë kryengritje në favor të Cernojeviqëve, megjithatë , më 1500, Gjergji u kthye në Mal të Zi duke ju nënshtrua turqve. ... Afërsisht në këtë kohë vendit iu dha më së pari emëri “Mal i Zi”. Në hartat e vjetra kjo krahinë shënohet si pjesë e Shqipërisë.

  ... pas vdekjes së Stanishës Mali i Zi u bë përsëri pjesë e krahinës së Shkodrës.

  7.  Nahija e Cërmnicës

Faqe 58.  Lll. Kjo është një pleme e madhe afër liqenit të Shkodrës, në krye, në bregun perëndimor të grykës së Rjekës. Deri në vitin 1878 kjo ... gjendej në kufi  shërbente si tampon në mes të Malit të Zi dhe turqve. Këta pretendojnë se kanë lidhje gjaku me Piperin dhe Vasojeviqët, flisnin shqip dhe ishin katolik. Brastvoja e Plamenacve, një nga më të rëndësishmet e Cërmninës, e njeh prejardhjen e vet shqiptare.

  Më 1322, mbreti Stefan Uroshi lll i dha manastirit të Shën Nikollës, në ishullin e Vraninës, krahinën e Orahovës në Cërmnicë, bashkë me njerëzit e familjet e tyre. Midis emrave që përmendën aty janë edhe ato të shqiptarëve (p.sh. Vogliq, nga shqipja “i vogël”... një dokument i hartuar në Raguzë më 1402, që ka lidhje me disa pasuri përmendet “lumi Çirnica” (lumi fjalë shqipe). S’ka dyshim se kjo krahinë  është e përzier dhe ato fise që e lidhën fatin e tyre me Malin e Zi, u bënë ortodoks dhe flisnin serbisht.

Faqe 59. V. Bërda. Këtu ka tri plemena (fise).

1. Bjellopavliq d.m.th. të bijtë e Pavlit të Bardhë (shqip Pali i Bardhë), i biri i Lekë Dukagjinit, zot i një pjese të madhe të malësive shqiptare. ... Dy brastvo kryesore janë Vezhegërmci dhe Martiniqi.
2. Piperi: Piperi dhe Vasojeviqi i Malit të Zi dhe Hoti e Krasniqi i Shqipërisë, të gjithë e kanë prejardhjen nga një i parë i përbashkët ... Mali i Zi ishte një mikrokozmos ... sa njeriu mund të shohë me sytë e tij se si zhvillohet një komb nga fiset ; se sa lehtë mund të kaloj një gjuhë në tjetrën... sa e thel është brazda që kanë lënë fetë e ndryshme, bile edhe zakonet e ndryshme ...ju bëjnë të lidheni detyrimisht me njërën anë....
3. Pjeshevci është plemena e tret, për të cilën nuk kamë të dhëna.

Tre fiset e përmendura më sipër, duke qenë të krishtera dhe në luftë të vazhdueshme me Turqinë, në mesin e shekullit të XVll , në kohën e Vlladikës Danilla l e lidhin fatin e tyre me Malin e Zi. Kjo lidhje kishte karakter të lirë ... zyrtarisht ata as që quheshin Malazezë. ...

  Raporti i të dërguarit austriak Jozef Kërmpotiq, më 1788, tregon se në atë kohë, të gjitha këto fise ishin shqiptare katolike....

Faqe 60.  Kjo është një e dhënë me shumë vlerë, sepse sot, të gjithë, me përjashtim të Kelmendit, të Hotit, të Kastratit dhe të një pjese të Kuqit janë ortodoks dhe flasin serbisht. Me  aneksimin e këtyre viseve, filloj sllavizimi i detyruar.

  Hoti dhe Gruda që ju dorëzuan armikut të tyre me 1913, tani po bluhen në mullirin serb. Aty nuk lejohen as shkolla as libra në gjuhën shqipe.

   Vl. Lukovo. Kjo është një pleme që shtrihet në mes të Drobnjakut dhe Nikshiqit.

   Vll. Bratonozhiq. Ky është një fis i vogël në lindje të Piperit, kanë qenë shqiptarë katolik, ...

   Vlll. Vasojeviq. Kjo është një pleme e madhe që përbëhej nga shumë brastvo (vëllazëri) ... nga disa portrete të vjetra mësova se deri në brezin e fundit grat kanë përdor veshjen dhe zbukurimet e shqiptarëve të Malësisë së madhe. Shumë prej burrave mbanin akoma veshjen shqiptare. ...

Faqe 62. Kolashini është nga shqipja “Kol i shen” (Kola i shenjtë Përkthim): shën Nikolla , s’ka dyshim, shenjti mbrojtës i katolikëve shqiptar, të cilëve ai u përkiste dikur. Në vitin 1858, balada na tregon se si i nxitnin murgjit e manastirit të Moraqës vojvodët vendës të sulmonin Kolashinin.

Faqe 63. Drobnjaku është krenar se ka nxjerrë një njeri të madh. Stërgjyshi i Vuk Karagjiqit, mbledhësit të madh të baladave të vjetra dhe të folklorit....

Faqe 64. Drobnjakët ishin midis fiseve që bënin pjesë në lidhjen e fshehtë kundër mbretit plak Nikolla, më 1907. Qysh më 1918, ata kanë luftuar kundër aneksimit nga ana e Serbisë...

Faqe 66. Mbetën për t’u shqyrtuar edhe pak nahije të tjera, më tepër administrative se fisnore, të aneksuara më 1878.

XlX. Zeta dhe Podgorica. Kur u aneksua kjo krahinë, në pjesën më të madhe banohej nga mysliman malazezë dhe disa shqiptarë. ... shqiptarët gjendeshin në brigjet e liqenit të Shkodrës  ... dëbimi në masë dhe  konfiskimi i tokave të myslimanëve nga ana e malazezve e ndryshoj përbërjen e popullsisë.

Faqe 67. Primorje dhe Kraina. (Bregu dhe tokat e bregdetit). Kjo përfshin Tivarin dhe Ulqinin, një qytet krejtësisht shqiptar që ju dorëzua padrejtësisht Mali të Zi nga ana e fuqive me 1878 ... zotëri Gladstoni, që nuk i kishte vizituar kurrë ato krahina, mendonte që të gjithë myslimanët ishin turq, ndërsa  të gjithë kristianët e Ballkanit engjëj, prandaj në mënyrë të pamëshirshme , ngulte këmbë në dorëzimin e shqiptarëve të pafat tek armiku më i keq i tyre.

... Ulqini në kohën e mesme nxirrte monedhat e veta dhe ky bashkë me Tivarin kishin të drejta të veçanta. ...

Faqe 68. XXl. Fiset e fundit që përbënin Malin e zi më 1913 ishin dy fise krejtësisht shqiptare të Kuqit dhe të Trepshit, të bashkuara si një nahije për qëllime administrative. I tërë Trepshi dhe pjesë të Kuqit i ishin dhënë Malit të Zi nga Traktati i Berlinit, më 1878.

Këtu unë ndesha në procesin e rreptë të serbizimit. Kostumi shqiptar ishte i ndaluar ndërsa mbajtja e kësulës malazeze ishte e detyruar. Fëmijët ishin të detyruar të ndiqnin shkollën malazeze, kurse shkollat, librat e gazetat në gjuhën shqipe nuk lejoheshin. Në luftërat e vitit 1912 – 13, Mali i zi përfitoj nga rasti të rralloj popullsinë shqiptare duke i dërguar batalionat e tyre në vende të rrezikshme. Kur disa nga këto familje të cilave u ishte marr çdo gjë, më kërkuan t’ju ndihmoj nga fondet e mija të ndihmës dhe unë po bëhesha gati t’u shpërndaja miell, guvernatori malazez i Podgoricës, Stanko Markoviqi më ndaloj të bëja një gjë të tillë dhe kur unë e qortova për këtë, ai mu përgjigj se nuk ka rëndësi se sa shqiptar do të vdisnin, ndihma mund t’u jepja vetëm malazezve. Kaq të terrorizuar ishin priftërinjtë katolikë  të krahinës sa që ata nuk guxuan të pranonin as si dhuratë për grigjën e tyre ca rroba të vjetra. ...

  Rreth gjysma e fisit të Tripshtit e ka prejardhjen nga Hoti dhe nuk ka lidhje martesore me ta.

   Një pjesë e Kuçit, brastvoja e Drakoloviqve – më thanë se është bërë ortodokse herët, në shekullin e XlX kur filluan të luftonin kundër turqve në anën e malazezve, por prejardhjen e kanë nga fisi shqiptar i Berishës, që është më i vjetri në malësitë e veriu. ...

   Faqe 69. 8. Zhvillimi i Malit të Zi në shtet

 Tani ne kemi një ide të përgjithshme të grupit të fiseve që formonin Malin e Zi. Përbërja e tyre në pjesën më të madhe duket se ka prejardhje nga barinjtë vllehë dhe shqiptarë, disa prej të cilëve janë serbizuar vetëm gjatë këtyre pak brezave të fundit. Në kohët e para fiset nuk kanë bërë ndonjë përpjekje që të bashkoheshin me serbët dhe luftuan vetëm për pavarësi. Vetëm presioni i jashtëm i bëri ata të bashkohen, por edhe kjo gjë s’ka arritur t’i mbajë ata gjithmonë së bashku....

   Faqe 73. Sipas hetimeve të 26 shtatorit të vitit 1768, thuhet: ”Një njeri i panjohur, i çuditshëm, është shfaqur në Dalmaci dhe në Shqipëri “, - siç e tregojnë  hartat e vjetra, në atë kohë, Mali i Zi numërohej si pjesë e Shqipërisë...

   Faqe 80. Strabo dhe fiset e vjetra, Ardhja e Sllavëve.

 Strabo (viti 20 e.r.) në përshkrimin e tij për fiset e Ballkanit të kohës së vet, të pjesës që flet për Dodonën, na tregon se “midis Thresprotve dhe mollosëve, njerëzit që mbanin ofiqe quheshin Peligones, sikurse edhe te maqedonasit.

  ...Fiset e Shqipërisë veriore, atëherë kur i vizitova unë, ishin fiset e fundit në Evropë që ruanin autonomin. ...

 Ngjashmëria midis fjalës së Strabonit “peligones” dhe termeve të sotme te shqiptarët të bie kaq shumë në sy, sa që të jep të kuptosh se “plak, plaku, pelaku” (të gjitha janë variante të së njëjtës fjalë), ...

  Neve na thanë se edhe serbët ishin në sistemin e fiseve, por të dhënat për këtë janë të pakta. Një nga përshkrimet më të hershme të asaj kohe për depërtimin e tyre në Gadishullin e Ballkanit është ai i Gjonit të Efesit që thotë: ”Tamam ky vit, viti i tret pas vdekjes së Justinianit (574 e.j.) është i përmendur për invadimin nga popuj të mallkuar të quajtur sllavonë ... kanë kaluar katër vjet që ata kanë zënë vend këtu , janë shtrirë gjerë e gjatë  dhe grabisin, djegin e marrin robër akoma, sepse perandori është i zënë me luftë në Persi. ...

   Në këtë mënyrë ai na i përshkruan ata si kope egërsirash, por nuk na jep ndonjë të dhënë për fiset ose kryetarët e tyre. ...

   Banimi i vëllehëve dhe të shqiptarëve në male dëshmojnë akoma për ikjen e banorëve të vjetër para pushtuesve.

  Faqe 82. Ligji i fisit në Shqipërinë veriore

  Kanuni i Lekë Dukagjinit.

Sa herë që pyesja malësorët  se përse ishte bërë një gjë, gjithmonë më thoshin: “se ashtu ka urdhëruar Leka”. Ligjet, zakonet, doket, të gjitha i lidhnin me Lekën. ... shprehja “kështu ka thënë Leka” i bënte njerëzit të bindeshim më shumë se sa dhjetë porositë dhe predikimet e hoxhëve dhe priftërinjve. ... Letra nga Papa Inocenti lll për fisnikun Demetrius, princ i Shqipërisë, në përgjigje të një kërkese që i bëhej për mësimin e fesë; si dhe një dokument të vitit 1216 që na shpjegon se “Demetrius  është i biri i Progonit dhe vëlla i Gjinit, Kont i Shqipërisë”.

   Hopf, Chroniques inedits Greco - Romanes(Kronika të pabotuara Greko-Romane), Berlin 1873, si rezultat i shumë kërkimeve jep një gjenealogji të Dukagjinëve. Më i hershmi është “Tanushi l, Dux Ginus, Zot i Zadrimës, i Malit të Zi dhe i Pulatit dhe i Shatit”.

  Leka (Aleksandër) l, rrjedh Tanusius Dux Ginus. Ai ishte një prijës që ndihmoj venedikasit kundër turqve. ...

Faqe 84. ... Thuhet, se më 1464 Papa Pal i ll e kishte shkishëruar Lekën për shkak të kodit të tij që nuk përputhej fare me krishterimin. ...

Faqe 97.  Kodi i ligjeve, i shkruar për herë të parë për Malin e Zi, u përpilua nga Vladika Petar l, më 1796. ...

Faqe 117. ... procedurat në Grykën e Kotorrit e në Mal të Zi janë shumë të ngjashme me atë që vazhdon akoma në Kanunin e Lekës. ...

Faqe 118. Zakonet e vjetra rrojnë gjatë. Kohët e fundit është njoftuar se gjatë luftërave Ballkanike të viteve 1912-13 tortura me anën e ashklave të pishës ka qenë një nga mjetet e përdorura të malazezve për t’i kthyer myslimanët në të krishterë; gjithashtu, edhe gjatë kohës që shkruhet ky libër (12927), maqedonasit deklarojnë se janë arrestuar student që dyshohen për propagandë kundër Serbisë dhe se atyre u janë futur gjilpëra nën thonjtë për t’i detyruar t’i tregojnë bashkëpunëtorët e tyre.

 Ligji serb

Ligji serb, i njohur tek ne si Kanuni i Stefan Dushanit, ndryshon në mënyrë rrënjësore nga ligji i fisit i malit të Zi dhe i Shqipërisë. Në rastin e fundit ne kemi fise të vetëqeverisura në vendin e vet. Këtu gjejmë një shoqëri të feudalizuar në të cilët fisnikët zotërojnë krahina të gjera dhe gëzojnë favore të shumta klasore, kurse pjesa tjetër e popullsisë përbëhen nga robër dhe skllevër. Krahinat që nuk janë pronë e fisnikëve i përkasin Carit dhe Kishës serbe, të cilës i është dhënë fuqi shumë e madhe.

  Kanuni është përpiluar në vitin 1349, në formën e 135 artikujve, të cilëve u janë shtuar 66 të tjerë më pak të rëndësishme, më 1354. ...

Faqe 121. Sipas ligjit serb, Klasa e dytë e shërbëtorve, ... përbëhej nga barinjtë, që kullotni kopetë në male. Ata përmenden në mënyrë të veçantë si “Vlasi” dhe “Arbanasi”.

  Të parët vllehët, ishin rumunë të serbizuar pjesërisht, me gjak të përzier ilir dhe “roman”. Që flisnin një dialekt latin. ...

  Grupi i dytë, arbanasit, ishin shqiptarë, të cilët siç duket kishin ruajtur gjuhën e tyre. Vendbanimet e barinjve në malësi quheshin “katun”, emër që përdoret akoma për kasollet e staneve në kullosat e Malit të Zi dhe të Shqipërisë. ...

Nëntor  2022