Hyrja e talebanëve në kryeqytetin e Afganistanit Kabul më 15 gusht 2021 i ngjau një tufë karkalecash që dilnin nga shkretëtira duke pushtuar një kopsht të bukur. Kur mijëra militantë talebanë hynë në Kabul nga të gjitha drejtimet, me flokët e zinj deri mbi shpatulla, të cilat përpiqeshin t'i fusnin nën çallmat e tyre të bardha, mjekrat që mbulonin fytyrat dhe sytë e tyre depërtues, ishin gratë ato që përjetuan frikën më të madhe. Kjo, sepse, ato imazhe të tmerrshme të viteve 1990, kur organizata i fshikullonte gratë në rrugë ose i ekzekutonte në stadiume, nuk janë fshirë ende nga kujtesa pavarësisht 20 viteve që kanë kaluar dhe talebanët janë kthyer, si një makth i vjetër i tmerrshëm.

 Asnjë nga pretendimet, profecitë dhe skenarët e paraqitur në ekranet pas kthimit të talebanëve në pushtet nuk u realizua. Nuk shpërtheu konflikti midis fraksioneve afgane dhe vendi nuk u zhyt përsëri në një luftë civile, as fluksi i madh i refugjatëve që priste bota nuk emigroi, dhe Afganistani u bë një pikë e nxehtë terrori dhe droge siç ishte në vitet 1990. Megjithatë, nuk ishte e mjaftueshme që e gjithë kjo të ndodhte. Duhet të themi se jemi përballur me një situatë shumë të ndryshme nga ajo që pritej. Pas ardhjes së talebanëve në pushtet, konfliktet që kishin vazhduar prej 20 vitesh në zonat rurale janë prerë si me  thikë.

Njerëzit që jetonin në kryeqytetin Kabul dhe qytete të tjera të mëdha dhe të mësuar me jetën e qytetit ishin paksa të shqetësuar, në të kundërtën e banorve në fshatra të cilët gëzuan faktin se në këtë qeverisje të dytë talebane nuk ndalohej kultivimi i opiumit, por duhet të paguash 26% të fitimit sundimtarve taleban. Njerëzit u lehtësuan disi kur talebanët shpallën një amnisti të përgjithshme për elementët e regjimit të vjetër sapo mbërritën. Organizata liroi një numër ish-komandantësh të famshëm muxhahidinësh dhe politikanësh që kishte kapur në mënyrë që të rivendoste imazhin e saj të vjetër të errët dhe të fitonte besimin e njerëzve. Kur ?smail Khan, komandanti i madh i muxhahidëve të viteve 1980 dhe ministri i energjisë i periudhës së Karzait, komandanti uzbek Nizamuddin Kaysari dhe shumë politikanë që kishin shërbyer si guvernatorë dhe ministra në regjimin e vjetër u liruan, ata ikën jashtë vendit. Meqenëse ish-udhëheqësit e Aleancës Veriore nuk kishin as një bazë dhe as një homolog publik, ishte e pamundur që opozita të organizohej dhe të fillonte një rezistencë kundër talebanëve sepse udhëheqësit e veriut si gjenerali Dostum, Ustad Ata Muhammed Nur dhe Muhammed Muhakkik tashmë kishin humbur pëlqimin duke rënë nga sytë dhe zemrat e njerëzve, pasi kishin grabitur vendin në 20 vitet e fundit. As politikanët dhe burokratët afganë të arsimuar në Perëndim nuk mbetën prapa në korrupsion. Secili prej tyre kishte qenë milioner dollarësh gjatë mandatit të tyre disavjeçar. Gjenerali Dostum, i financuar prej 30 vitesh nga Turqia, kishte ndërtuar një pallat në qytetin Sibirgan, ku lindi dhe u rrit, që i ngjante pallatit të një sheiku arab. Përveç kësaj, në rezidencë u kapën 80 xhipa landcruiser, 13 prej të cilave ishin të blinduara dhe më shumë se 3000 kallashnikovë. Një ditë para rënies së Kabulit, mbështetësit e Dostum ishin thellësisht të zhgënjyer kur ai nuk u rezistoi talebanëve as për një orë dhe iku në Uzbekistan, duke braktisur njerëzit e tij më të afërt. Eshtë e panevojshme të thuhet, e njëjta gjë vlen edhe për liderët e tjerë. Udhëheqësit si gjenerali Dostum, ata Muhammed Nur dhe Muhakkik, të cilët zhvilluan një rezistencë të fortë kundër talebanëve në vitet 1990, kishin shumë për të humbur përveç jetës së tyre në ato vite. Pra, ata tashmë nuk ishin të patrembur si gjatë viteve 1990. Ata ishin edhe fizikisht më të rinj, rreth 45-50 vjeç, por në 20 vitet e fundit, secili prej këtyre liderëve ka fituar pasuri miliona dollarëshe, jahte dhe vila në qytete si Dubai, Stambolli dhe Londra. Kështu ata u ndërgjegjësuan për jetën luksoze dhe të ëmbël jashtë vendit të tyre. Prandaj asnjëri prej tyre nuk donte t'i thoshte lamtumirë kësaj jete luksoze, që e patën aq të vështirë, me një plumb qorr në Afganistan. Për më tepër, pasi mbushën moshën 65-70 vjeç pas 20 vjetësh, nuk ishin më në gjendje të luftonin fizikisht në front.

Ndërsa vendet fqinje dhe rajonale ishin në panik në pritje të emigracionit dhe mbyllën fort kufijtë e tyre, nuk pati një fluks të madh refugjatësh nga Afganistani drejt jashtë vendit. Ndonëse në javët e para pati një bllokim kufijsh, më vonë u ndal dhe fluksi i refugjatëve u kthye në rrjedhën e tij normale në vitet e kaluara. Fakti që shumica e refugjatëve ishin të rinj çoi në disa spekulime, si për shembull dëbimi i planifikuar i luftëtarëve të rinj nga Shtetet e Bashkuara, por e vërteta e çështjes ishte se burrat afganë po iknin nga uria dhe mjerimi ekonomik, jo sepse jeta e tyre ishte në rrezik. Qindra mijëra njerëz mbetën të papunë pasi SHBA dhe NATO u larguan nga Afganistani. Burrat që shkonin jashtë jo vetëm që do të ishin të sigurt sepse ishin larg konflikteve, por më e rëndësishmja, ata do të ishin në gjendje të punonin jashtë vendit dhe të dërgonin para për familjet e tyre. Përveç kësaj, ata nuk mund të merrnin familjet e tyre me vete, pasi u duhej të kalonin në këmbë pjesën më të madhe të rrugës nga Irani në Turqi sepse kjo do të ishte shumë e rrezikshme.

Për të gjitha këto arsye, nuk pati as konflikt të brendshëm dhe as një fluks të madh migracioni. Sa i përket situatës aktuale, që kur talebanët erdhën në pushtet në Afganistan gushtin e kaluar, rrota shtetërore ka qenë kryesisht jofunksionale. Edhe pse zyrat e qeverisë dhe bankat janë të hapura, gjërat nuk funksionojnë si më parë. Meqenëse bankat nuk kanë para të mjaftueshme, njerëzit nuk mund të tërheqin shumën që duan nga llogaritë e tyre. Çmimet e banesave dhe automjeteve janë përgjysmuar pasi afganët e klasës së mesme që duan të shkojnë jashtë vendit kanë nxjerrë në shitje shtëpitë dhe automjetet e tyre. Një afgan nga Mazar-i-Sharif thotë se ka nxjerrë në shitje shtëpinë e tij prej 400 metrash katrorë me një kopsht, por ende nuk ka gjetur klientë.

Mijëra njerëz mbetën të papunë pasi shumë organizata dhe kompani ndihmash të huaja dhe vendase u mbyllën pas largimit të NATO-s dhe SHBA-së. Në qytetet e mëdha, njerëzit vuajnë nga papunësia, si të thuash. Në qytetin e të vejave, Kabul, disa nga gratë shitëse po përpiqen të shesin fruta dhe perime, disa po përpiqen të shesin lodra dhe disa po përpiqen të shesin veshje dhe këpucë të përdorura. (Arsyeja pse Kabuli quhet qyteti i të vejave është fakti se shumë gra mbetën të veja gjatë dhe pas luftës civile në vitet 1990, kur vdiqën dhjetëra mijëra burra.) Megjithatë edhe nëse presin gjithë ditën, gjërat janë të ndenjura; e para, nuk ka blerës, edhe nëse ka, njerëzit nuk kanë para. Disa nga këto të veja, të cilat u përpoqën të gjitha llojet e punëve për të mbajtur shtëpitë e tyre, nga skifteria te fabrika e këpucëve, nga rrobaqepësja te shërbëtorja e shtëpisë, filluan të visheshin si burra, duke veshur rroba burrash dhe duke mbështjellë çallma në kokë, për të qenë në gjendje të lëviznin më rehat në një shoqëri të dominuar nga meshkujt. Kanalet televizive britanike dhe gjermane si BBC dhe ZDF prodhonin dhe transmetonin dokumentarë të këtyre grave në ato vite. Një arsye pse rrotat e shtetit nuk u kthyen në Afganistan është se talebanët nuk kishin përvojë në menaxhimin modern të shtetit. Drejtuesit e lartë si ministrat, guvernatorët, komandantët e ushtrisë dhe shefat e policisë janë të gjithë komandantë talebanë që kanë luftuar në majë të malit për 20 vjet dhe nuk dinë gjë tjetër veç luftës guerile. Të gjithë ata kanë titullin Mullah ose Mevlevi, që është një shkallë mbi të, para emrave të tyre. Kjo duhet të jetë arsyeja pse komandanti i emëruar nga talebanët si kreu i bankës qendrore pozon me një kallashnikov dhe një laptop përpara tij.

Ky person që mund të çmontojë dhe të montojë kallashnikovin verbërisht, nuk di cilin tast të shtypë për të hapur laptopin përballë. Për shkak se ata nuk janë mësuar të ulen në karrige të buta dhe të rehatshme, sundimtarët talebanë që takohen në sallat moderne në Kabul ulen dhe bisedojnë në dysheme të mbuluara me qilim. Një arsye tjetër për përçarjen është se popullsia e arsimuar e Afganistanit është larguar kryesisht nga vendi. Vlerësohet se më shumë se 200,000 afganë jakë të bardhë u larguan nga vendi në 6 muajt e fundit. Vendet perëndimore kanë evakuar pothuajse të gjithë afganët e arsimuar që kanë punuar me ta, së bashku me familjet e tyre, ndërsa zyrtarët e ish-regjimit janë larguar kryesisht nga vendi. U hapën universitete të mbyllura për një kohë të gjatë, por nuk ka staf të mjaftueshëm për të vazhduar arsimin. Klinikat, spitalet dhe qendrat shëndetësore, të cilat tashmë janë të pamjaftueshme, nuk funksionojnë me kapacitet të plotë për shkak të mungesës së personelit shëndetësor dhe materialeve. Mësuesit, pedagogët, mjekët dhe kujdestarët që nuk janë paguar prej muajsh nuk do të punojnë dhe do të përpiqen të gjejnë mënyra të tjera për të siguruar jetesën. Konfliktet dhe lufta që tërbuan Afganistanin për 40 vjet u ndalën me ardhjen e talebanëve, por këtë herë vendi është përballur me një problem më të madh, rrezikun e urisë. Uria i godet më së shumti fëmijët. Sipas deklaratës së UNICEF-it në tetor 2021, 3.2 milionë fëmijë nën moshën 5 vjeç në Afganistan vuajnë nga kequshqyerja dhe të paktën 1 milion prej tyre janë në rrezik të vdekjes.

Shumë nëna janë hequr shumë herët nga gjiri për shkak të kequshqyerjes dhe nuk mund ta ushqejnë fëmijën me gji. Një grua, e cila nuk donte të bëhej e ditur emri i saj, shpjegon se prej muajsh i ushqehen me bukë të thatë dhe çaj, ndaj nuk mund ta ushqejë me gji fëmijën e saj për shkak se është shkëputur nga gjiri. Shumë nëna dhe familje i nxjerrin në shitje fëmijët e tyre sepse nuk kanë mundësi t'i ushqejnë. Një nënë kërkon 1500 dollarë për vajzën e saj 6-7 vjeçe dhe shpjegon pse: “Nëse vajza ime qëndron me ne, do të vdesë nga uria, ne nuk kemi mundësi të kujdesemi për të. Veç kësaj, me paratë që do të fitojmë nga shitja e vajzës sime, do ta largojmë edhe urinë për pak kohë. Edhe sikur vajza ime të largohet nga ne, të paktën do të mbijetojë dhe do të ketë një oreks të mirë, pasi do të birësohet në një familje më të pasur. Ky është ngushëllimi im i vetëm si nënë”. Familjet me shumë fëmijë janë jashtëzakonisht të zakonshme në Afganistan. Arsyeja kryesore për këtë është se fëmijët shihen nga prindërit si një lloj sigurimi i pleqërisë. Duke qenë se në vend nuk ka sistem sigurimesh dhe pensionesh, prindërit përpiqen të kenë sa më shumë fëmijë që të kujdesen për veten kur të plaken.

Le të shohim që llogaria në shtëpi nuk përputhet gjithmonë me tregun. Në fakt, shumica e familjeve me shumë fëmijë sot e kanë të vështirë të kujdesen për ta. Afganistani dhe populli i tij, të cilët kanë humbur 20 vitet e fundit, të cilëve bota ka nxituar t'i ndihmojë dhe ka transferuar miliarda dollarë, në ryshfet publike, korrupsion dhe konflikte midis kryekomandantëve, po kalojnë sërish kohë të vështira.

Ajo që ndodhi ndërsa ish-sundimtarët afganë, veçanërisht presidenti i rrëzuar Ashraf Ghani, jetonin një jetë të rehatshme jashtë vendit me milionat që vodhën, i ndodhi edhe një herë popullit afgan. Ndërsa Gani po kënaqet në Emiratet e Bashkuara Arabe, gjenerali Dostum në Ankara dhe Ata Muhammed Nur në Dubai, ish-zëvendëspresidenti i parë Emrullah Salih Dushenbe, miliona afganë po vuajnë nga uria dhe vdekja, dhe dënohen për paaftësinë dhe tradhtinë e tyre. Populli afgan, i tradhtuar nga ish-sundimtarët e tij, tani është duke u kapur pas talebanëve, sikur "të kapur pas një gjarpri që bie në det".Por është e qartë se litari i talebanëve nuk do të zbresë në pus.

E vetmja rrugëdalje, pra, është krijimi i një qeverie me bazë të gjerë në Afganistan, ku të gjitha palët marrin pjesë. Nëse kjo nuk ndodh, ajo që po shfaqet tani në Afganistan dhe po fshihet nën qilim mund të shfaqet së shpejti si një 11 shtator i dytë në anën tjetër të botës. Në fund të fundit, historia përsëritet, siç thonë disa.