Bedri Tila ngriti një kapak druri në madhësinë e një gome kamioni nga një furrë e zhytur në tokë, shtëllungat e tymit dhe aroma e qengjit të gatuar mbushën ajrin e freskët të mëngjesit, shkruan Naomi Tomky për faqen e njohur turistike amerikane, travelandleisure.
”Po qëndronim në një fermë në një fshat në Shqipërinë Qendrore, gjysmë ore me makinë nga kryeqyteti, Tirana. Unë dhe Tila nuk shkëmbyem asnjë fjalë, por komunikonim me kodin e adhuruesve kureshtarë të ushqimit, buzëqeshje, lëvizje duarsh dhe shenja. Me shumë pantomimë, ai më tha se kishte shtatë vjet që gatuante me këtë teknikë. Me ”mish në pus” siç i thonë këtu, ai po piqte një qengj të tërë. Tila preu me mjeshtëri një copë të vogël mishi dhe ma zgjati për ta provuar.
Tila punon në AgriTourism Huqi, një fermë me një restorant, një kamping, një kopsht botanik, një hapësirë eventesh, madje edhe një kopsht të vogël zoologjik. Shtatë kabina druri me pamje moderne, me orendi të thjeshta, por të rehatshme qëndrojnë në një kodër, duke u dhënë mysafirëve një pamje të gjelbërimit përreth dhe rezervuarit poshtë. Udhëtimi i shkurtër nga Tirana e bën këtë destinacion një udhëtim të lehtë ditor për njerëzit që duan të hanë ushqime tradicionale, ndoshta të marrin pjesë në një dasmë apo ditëlindje dhe të mbështesin një industri agroturizmi që ka filluar të lulëzojë.
Kuzhina shqiptare ka lindur nga bujaria natyrore e Mesdheut. Shqipëria ndodhet vetëm 50 milje detare nga Italia, përtej detit Adriatik. Ajo ndan gatime dhe përbërës me fqinjët e saj bregdetarë – Malin e Zi në veri dhe Greqinë në jug – si dhe Kosovën pa dalje në det dhe Maqedoninë e Veriut në lindje. Më e rëndësishmja, Shqipëria u sundua nga Perandoria Osmane për më shumë se 500 vjet, deri në pavarësinë e Shqipërisë në 1912. Kjo trashëgimi mund të gjendet në të gjithë vendin, nga minaret që zbukurojnë horizontin e Tiranës deri te qoftet e njohura me erëza.
I sunduar nga një regjim komunist brutalisht represiv nga viti 1944 deri në 1990, vendi është tani një demokraci – dhe një nga destinacionet e udhëtimit me rritje më të shpejtë në Evropë. Kryeministri aktual, Edi Rama, po bën hapa përpara për të mirëpritur turistët e huaj duke ftuar markat e hoteleve për të hapur bizneset e tyre dhe duke mbrojtur fort edhe pranimin në Bashkimin Evropian. Turizmi ndërkombëtar është rritur teksa vizitorët mbërrijnë për të shijuar klimën e qetë të vendit, gati 300 milje detare të bregdetit të Adriatikut.
Gjatë gjithë shekujve të ndryshimit, koncepti thelbësor shqiptar i besës, një kod nderi që promovon mikpritjen bujare ndaj të huajve, ka mbetur ende. Kanuni i shqiptarëve thotë se shtëpia e shqiptarit i përket Zotit dhe mikut.
Në prill, fluturova për në Tiranë për të takuar kuzhinierë dhe pronarë tokash që po rifitojnë ndjenjën e krenarisë kombëtare dhe pronësisë përmes punës së tyre me ushqimin. Në ditën time të parë, lashë hotelin tim të dizajnuar, ”La Suite Boutique”, i cili ndodhet në një rrugicë të qetë në kryeqytet, për të marrë një taksi 45 minuta drejt perëndimit të kryeqytetit. Mjedisi urban i la shpejt vendin kështjellave shekullore që dilnin me krenari nga faqet e kodrave. Ne arritëm vetëm me një vonesë të vogël, për të cilën shoferi tha se ishte e zakonshme në këto anë, një bllokim trafiku nga delet në rrugë.
Destinacioni im ishte Agroturizëm Gjepali, një fermë që ndodhet në familjen e Fundim Gjepalit që nga fundi i viteve 1800. Historia e pronës gjurmon një kapitull të errët të historisë së Shqipërisë. Duke filluar nga viti 1946, pas një petku izolimi, qeveria nën stalinistin e vendosur Enver Hoxha shpronësoi tokat bujqësore – përfshirë fermën e familjes Gjepali. Kur një qeveri demokratike u krijua 50 vjet më vonë, ajo i dha familjes Gjepali, si shumë të tjerë, rreth 10 për qind të asaj që kishin në fillim.
“Tridhjetë vjet pas komunizmit, ne ende po ia dalim”, tha Gjepali për vendin e tij.
Shqipëria luftoi gjatë viteve 1990, ndërsa shpërbërja e Bllokut Lindor i la vendin trazirave sociale dhe kolapsit financiar. Gjepali u largua për në Itali në moshën 15-vjeçare, ku gjeti punë në kuzhinë dhe u bë i njohur si kuzhinier.
“Ishte e padrejtë që historia e shtëpisë së familjes sime të përfundonte ashtu siç përfundoi”, më tha ai. Ai u emocionua duke kujtuar atë që gjyshi dhe babai i tij i kishin thënë kur ishte i vogël, për bukurinë e fermës së tyre të humbur. Gjatë qëndrimit në Itali, Gjepali e mbajti ëndrrën e kthimit dhe rimarrjes së tokës. Ngadalë, familja filloi të riblente atë që dikur ishte e tyre; falë përpjekjeve të tyre të vazhdueshme, ai vlerëson se tani ata zotërojnë rreth 20 për qind të asaj që kishin në 1945.
Kalova pjesën më të madhe të ditës duke mësuar për pronën. Ndërsa dielli i mëngjesit binte butësisht në oborrin e ndërtesës së stilit toskan të pronës, piva një filxhan qumësht lope që më zgjoi si kafe e fortë. Ishte e ngrohtë dhe e trashë, si akullore e shkrirë. Ekipi në Agroturizëm Gjepali blen qumështin nga një fqinj që ka 10 lopë dhe ia sjell atë dy herë në ditë për të bërë djathë dhe gjalpë.
Më vonë, mbesa e Gjepalit, Reti Subashi, e cila drejton operacionet, më mori me vete për një turne. Ne ecëm nëpër një rrugë të mbushur me ullinj, kaluam fusha me sallatë marule, patate dhe fasule dhe ajo më tregoi serat e ndërtuara nga qeveria ku kishte tranguj dhe domate. Pasdite, piva verë lokale në oborr dhe pashë se si po mbyllej një festë ditëlindjeje.
Darka e asaj mbrëmjeje filloi me një paradë me meze me të njëjtat domate dhe tranguj, djathë të kripur si feta dhe ullinj. Provova tavë balte, ushqimi më i mirë i Shqipërisë: një zierje me mish viçi dhe piper me djathë të stilit rikota, i cili ishte pak pikant dhe i kuq, pothuajse si një salcë ala arrabbiata. Byrek me qumësht, një byrek i shijshëm me krem.
Një perëndim i diellit rozë dhe portokalli ndriçoi qiellin jashtë dhomës së ngrënies ndërsa u shërbyen mezetë, të ndjekura nga një pjatë me fruta të prera po aq shumëngjyrëshe.
Kishte një listë verërash, por në të gjitha pronat që vizitova, e vetmja pyetje e vërtetë ishte e kuqe ose e bardhë (vera e shtëpisë zakonisht është e mirë, ndonjëherë e shkëlqyer). Subashi më tha se vizitorët dikur nuk i kishin shumë qejf verërat shqiptare, por, për shkak se menuja e Agroturizëm Gjepalit ofron vetëm verëra vendase, njerëzit ishin detyruar t’i provonin dhe e kuptuan se i pëlqenin.
“Tani njerëzit besojnë se vera shqiptare mund të jetë e mirë”, tha ajo.
Një pjesë e financimit për hapjen e Gjepalit dhe projekteve të tij të ardhshme, si vreshti, erdhi nga qeveria. Në fushatën e tij të suksesshme të vitit 2021 për një mandat të tretë, Rama i dha përparësi turizmit, duke lehtësuar ardhjen e hoteleve nga kompani ndërkombëtare si ”Meliá” dhe ”Radisson”, të planifikuara për t’u hapur në vitet e ardhshme.
Sivjet ai e shpalli lumin Vjosa të Shqipërisë – lumi i fundit i madh në Evropë që nuk ndërpritet nga diga apo termocentrale – një park kombëtar. Pronarët me të cilët fola thanë se programet e financimit të Ramës i kishin ndihmuar ata të ndërtonin llojin e restoranteve rurale dhe akomodimeve në ferma që promovojnë një stil më të ngadaltë të turizmit.
“Është shumë më mirë për mua t’u shërbej 100 njerëzve ashtu siç dua unë, sesa 5 000”, tha Gjepali. Ai e di se ndryshimi po vjen – veçanërisht me negociatat që po zhvillohen për anëtarësimin e Shqipërisë në BE pas më shumë se një dekade kandidature. Por, ai shpreson se turizmi në shkallë të vogël mund të ruajë karakterin dhe vlerat e vendit.
Të nesërmen, në Tiranë, fola me Bledar Kolën, shef-pronarin e restorantit ”Mullixhiu”, për të shkuarën e tij. Ai u largua nga Shqipëria në moshën 15-vjeçare dhe kaloi nëpër restorante me yje Michelin, si ”Le Gavroche”, në Londër, e ndjekur nga praktika në Suedi, dhe ”Noma”, në Kopenhagë. Por, ndërsa një darkë në ”Noma” shkon mbi 580 dollarë, menuja e shijimit të kuzhinës shqiptare me tetë pjata të Kolës më kushtoi vetëm 29 dollarë.
Kola, ashtu si Gjepali, ka lindur në një kohë kur ankesa për cilësinë e bukës mund ta fuste një person në burg për vite me radhë. (Në komunizëm, furrat e bukës, si të gjitha bizneset, ishin në pronësi të qeverisë) Qëllimi i tij tani te ”Mullixhiu” është që t’i bëjë njerëzit të dashurohen me vendin përmes barkut.
“Unë mund ta bëj atë të ndodhë. Gjithçka që kam nevojë janë tiganët e mi, një tenxhere dhe një zjarr”, thotë ai.
Natën që unë darkova atje, ai shërbeu bozë, një pije misri të fermentuar, si një pije mirëseardhjeje dhe shtroi pjatën e zhdërvjellët të petullës fli me faqe viçi të buta të ziera. Një mulli ishte në dritaren e restorantit, i përdorur për të shtypur drithërat për bukë dhe petkat.
Edhe në Tiranën urbane, Kola mbështet bujqësinë shqiptare nëpërmjet burimeve të tij.
“Ne po përpiqemi të ushqejmë dy lloje njerëzish”, shpjegoi ai.
”Klientët që ulen në restorantin e tij dhe prodhuesit që rrisin kafshët dhe rritin frutat dhe perimet. Prodhimi shqiptar, si prodhimi i makinave apo makinerive, kontribuon shumë pak në ekonominë kombëtare, kështu që vendi ka nevojë për turizmin”, më tha Kola.
Ai thekson se turizmi duhet të jetë i qëndrueshëm dhe i dobishëm për të gjithë.
“Industria jonë nuk duhet të jetë turizëm masiv. Gjërat më të mira që mund të ofrojmë janë ushqimi, kultura ushqimore dhe natyra”, shton ai.
Në veri të Tiranës, shefi i kuzhinës Altin Prenga dhe vëllai i tij Anton më pritën në një tjetër mrekulli, te ”Mrizi i Zanave”. Ashtu si shumë bashkëmoshatarë të tyre, vëllezërit fillimisht e ëndërruan Mrizin pasi u zhvendosën, në këtë rast në Trentino-Alto Adige, në Itali, për punë.
Pas disa vitesh ata u kthyen në fermën e tyre familjare dhe në vitin 2010 hapën restorantin, i cili merr produkte nga 50 hektarët e pronës si dhe dhjetëra fermerë të vegjël në zonën përreth për të shërbyer dreka dhe darka me shumë pjata. Në vitin 2018, Altini dhe Antoni vendosën të rimodelonin një ndërtesë të vjetër prej guri në një bujtinë. Rezultati përfundimtar ofron një kujtesë të bukur vizuale të asaj që këto institucione bëjnë kaq mirë, ndarjen e traditave përmes një dritareje moderniteti.
Katër vjet më parë, vëllezërit filluan të transformonin atë që dikur kishte qenë një burg i kohës së Hoxhës në një objekt prodhimi, ku stafi do të kishte më shumë hapësirë për të bërë verë, djathë, reçelra, turshi dhe mish të pjekur. Kur mbërrita, një kamerier i gëzuar më çoi nëpër ndërtesën me tulla të ulëta, duke shpjeguar historinë e saj. Pas çdo dere, një dhomë që dikur strehonte të burgosurit, tani ruante mish të pjekur dhe rafte me domate në kavanoz, reçel luleshtrydhe, shurup pishe ose komposto me ftua. Kam provuar djathëra të butë në baxho, e cila mbledh qumështin e lopës dhe dhisë nga 40 ferma dhe i kthen në ushqime të shijshme si kaçkavall, një varietet vendas me barishte dhe me erëza. Në qendër të kompleksit, një tunel me tulla zbret nën tokë në një bodrum të ajrosur të mbushur me fuçi me verë shtëpie. Duke qëndruar në dhomën moderne të shijimit, u ndjeva sikur mund të isha në Toskanë ose Napa.
Udhërrëfyesi im duhej të kthehej me nxitim në restorant për turnin e tij, kështu që unë qëndrova jashtë pranë kafshëve, duke u dhënë misër dhive. Endesha nëpër shtigjet përreth ndërtesës, duke parë mullirin e drithit me energji diellore në punë, duke ndaluar për të blerë suvenire ushqimore në dyqanin e dhuratave dhe duke dëgjuar patat dhe rosat të këndonin ”simfonitë” deri në darkë, transmeton ATSh.
Pas një gjumi të qetë në bujtinë e rinovuar, mëngjesin tjetër e gjeta veten duke qëndruar sërish pranë një furre në natyrë. Kësaj here, një ekip kuzhinierësh me përparëse blu piqnin tava me byrek me madhësi satelitore, makarona të shijshme të mbushura me kunguj ose spinaq dhe të shtruara me miell misri nga mulliri. Më vonë atë ditë, ndërsa shijova një akullore magjepsëse me gjethe dafine, një grup i madh familjar porositi raki. Me thirrjet “Gëzuar!” ngritën gotat në një dolli.
