Në terrenin e një shkolle fillore në një qytet të vogël të Filipineve, fitili u ndez në një nga krimet më të këqija të luftës të shekullit të 20-të, ndërsa në të njëjtën kohë vuri në lëvizje një nga historitë më të mëdha të mbijetesës në historinë ushtarake amerikane. Karakteristika kryesore e Muzeut të Luftës së Dytë Botërore Bataan pas shkollës fillore Balanga është një dioramë në madhësi reale e dorëzimit të forcave amerikane në Filipine te komandantët japonezë më 9 prill 1942. Vetë muzeu është i vogël, duke zënë më pak se dy kate të një ndërtese që nuk duket shumë më e madhe se një shtëpi moderne periferike amerikane. Ka disa ekspozita të armëve të fushatës Bataan, copa rrënojash, disa sende personale, art muri me pika plumbash të Luftës së Dytë Botërore dhe luftimet në Filipine. Diorama qëndron jashtë hyrjes së saj.

Nuk duket e mjaftueshme për të kujtuar atë që përfaqëson - dorëzimin më të madh të forcave ushtarake amerikane në histori. Disa orë pas dorëzimit, dhjetëra mijëra trupa filipinase dhe amerikane filluan Marshimin e Vdekjes në Bataan, një udhëtim pesë-ditor, 65 milje drejt një kampi burgu në veri, gjatë të cilit atyre iu mohua ushqimi dhe uji mes vapës së madhe. Mijëra do të vdisnin. Të tjerët do të tregonin elasticitet të paimagjinueshëm.

Beteja e Bataan

Ndërsa avionët japonezë po bombardonin Pearl Harbor, Hawaii, më 7 dhjetor 1941, forcat e Tokios po bënin gjithashtu sulmet e tyre të para në pozicione të tjera ushtarake amerikane në Paqësor. Dhe Filipinet ishin një objektiv kyç. Filipinet ishin shtëpia e rreth 20.000 trupave amerikane. Rreth 100.000 filipinas u bashkuan gjithashtu në ushtrinë amerikane nga presidenti Franklin Roosevelt në 1941 dhe forca e kombinuar njihej si Ushtria e SHBA në Lindjen e Largët (USAFFE). Dy javë pas sulmeve të saj të para ajrore më 8 dhjetor 1941, forca kryesore pushtuese e Japonisë zbarkoi në ishullin kryesor të Filipineve Luzon dhe në pak më shumë se tre muaj shtyu mbrojtësit e SHBA-ve dhe filipinasve në Gadishullin Bataan, përtej gjirit të Manilës nga kryeqyteti filipinas.

Gadishulli Bataan

Plani i gjeneralit Douglas MacArthur, komandantit të SHBA-së në Filipine, kishte qenë që forcat e tij të qëndronin në pjesën jugore të gadishullit derisa marina amerikane të mund të dërgonte përforcime dhe furnizime për mbrojtësit e rrethuar. Por amerikanëve dhe filipinasve u mbaruan shpejt municionet, ilaçet dhe ushqimi, dhe komandanti në Bataan, gjenerali Eduard King, shkoi kundër urdhrave të eprorit të tij dhe u tha trupave të tij të linin armët, duke pranuar përgjegjësinë personale për humbjen. “Ju burra e mbani mend këtë. Ju nuk u dorëzuat ... ju nuk kishit alternativë veçse t'i bindesh urdhrit tim," tha ai. Llogaritë e asaj kohe thanë se King kërkoi garanci nga oficeri japonez që pranonte dorëzimin, kolonel Matoo Nakayama, që trupat e tij të trajtoheshin në mënyrë njerëzore. “Ne nuk jemi barbarë,” ishte përgjigja japoneze. Një gjyq i pasluftës do ta gjente komandantin japonez në Betejën e Bataan-it dhe njeriun përgjegjës për trupat që kryen Marshimin e Vdekjes, gjeneralin Masaharu Homma, fajtor për krime lufte. Ai u ekzekutua në vitin 1946.

Marshi i vdekjes

Vendi i dorëzimit në Balanga nuk shënon fillimin e Marshit të Vdekjes Bataan. Disa nga trupat erdhën nga Marileves në majën jugore të gadishullit dhe Bagac në bregun perëndimor. Por të gjithë do të kalonin Balanga ndërsa lëviznin në veri. Rruga e marshimit tani duket si një rrugë ku mund të shihni shumë vende në botë. Kamionët dhe makinat ndajnë trotuarin me çikletat e kudondodhura me motor dhe xhipet që ofrojnë transport publik në Filipine. Ajo kalon restorantet e McDonald's dhe Jollibee, qendrat tregtare dhe shitësit e makinave, fushat e fermave dhe zhvillimet e banesave në ndërtim e sipër, duke reklamuar më të fundit në jetën luksoze me çmime të përballueshme. Por në vitin 1942, ishte ferri në Tokë. Të burgosurit amerikanë dhe filipinas u vendosën në grupe prej 100 burrash secili, me katër roje japoneze për grup, sipas një historie të ushtrisë amerikane. Ata marshuan katër krah për krah në vapë "flluskë".

I mbijetuari James Bollich tregoi vuajtjet në një intervistë të vitit 2012 me Shërbimin e Lajmeve të Forcave Ajrore. “Na rrahën me kondakë pushkësh, me shpata, me shkopinj, me çdo gjë që u shkonte në dorë. Kështu vazhdoi gjatë gjithë ditës. Ata nuk lejuan askënd të pinte ujë ose të na linin të pushonim, dhe nuk na ushqenin. Sapo dikush rrëzohej, japonezët i vrisnin menjëherë. Dukej sikur ata vërtet po përpiqeshin të na vrisnin të gjithëve,” tha ai. Sot itinerari shënohet herë pas here me shenja betoni të bardhë buzë rrugës, disa kujtojnë ata që ishin aty, si një në kilometrin 24, kushtuar kujtimeve të “J.B. McBrid dhe Tillman R. Rutledge, dy shokë që ecën në marshin e vdekjes në Bataan." Një shënues për kilometrin 100, përpara varrezave të veteranëve në ish-bazën ajrore amerikane Clark, thjesht thotë "Marshi i vdekjes."

Vdekja në kuti

Për mijëra të burgosur amerikanë dhe filipinas, udhëtimi nga Bataan në objektin e paraburgimit në ish-kampin ushtarak amerikan O'Donnell në Capas, në veri të gadishullit, nuk ishte tërësisht në këmbë. Nga një hekurudhë në San Fernando në një tjetër rreth pesë milje nga kampi i burgut, të burgosurit u bllokuan në vagonë për rreth 30 milje të udhëtimit të tyre. Më e vogla nga këto makina me kuti ishin rreth 22 metra katrorë në brendësi. Me faqe druri, çati metalike dhe vetëm një çarje të vogël për ajrim, ato u bënë furra për 100 ose më shumë të burgosur në secilin prej tyre. E fundit e llojit të tyre ndodhet sot në Faltoren Kombëtare Capas, e ngritur në vendin e ish-Kampit O'Donnell, por një vizitor mund ta humbasë lehtësisht.

Ndryshe nga viti 1942, një çati mbron makinën e kutisë. Është pothuajse një vend i shenjtë nga dielli që digjet në një mëngjes të marsit 2024. Por në një pllakë aty pranë janë rrëfimet e atyre që i mbijetuan një makine kuti – ndoshta pikërisht kësaj – në vitin 1942, dhe është drithëruese të jesh pranë saj, të futësh kokën nëpër derën e saj të hapur dhe të imagjinosh tmerrin që mbante dikur. "Ne ishim të grumbulluar në makina të mbushura me njerëz si bagëtitë që po përgatiteshin për thertore... Burrat po luftonin dhe po luftonin për të mbajtur një bazë dhe për të qëndruar drejt... Platforma (e makinës së kutisë) ishte një det pisllëku nga pacientët me dizenteri."

“Ne po gatuheshim të gjallë në një furrë 38 gradë Celsius; ne djersitëm, pinim, urinuam, defekuam… Pashë disa që po i binte të fikët, por nuk kishin asnjë centimetër për të rënë… Nuk e di se sa nga shokët e mi vdiqën në atë makinë, duhet të kenë qenë të paktën 10.” Por për ata robër që jetuan, do të kishte prova të paimagjinueshme që do të vinin ende.

Kampi i Përqendrimit Capas

Duke qëndruar në truallin e ish-Kampit O'Donnell sot, është e pamundur të imagjinohet se çfarë ishte dikur, një objekt paraburgimi i të burgosurve të luftës me kushte kaq të këqija, filipinasit i referohen sot si Kampi i Përqendrimit Capas. Më shumë se 31.000 pemë – secila e numëruar me numra të bardhë – janë mbjellë në sipërfaqen prej 133 hektarësh për të nderuar secilin prej të rënëve gjatë Marshit të Vdekjes. Një obelisk 70 metra i lartë ngrihet mbi mure guri me emrat e të vdekurve të gdhendur mbi to. Është paqësore në mëngjesin e këtij marsi, një vizitor i vetmuar më i madh se stafi i stendës së ushqimeve dhe suvenireve me dy persona. Në fund të pranverës dhe në fillim të verës të vitit 1942, më shumë se 60.000 të mbijetuar të marshimit të vdekjes u bllokuan në të njëjtën pasuri të paluajtshme, sipas një historie të ushtrisë amerikane. “Kishte pak ujë të rrjedhshëm, ushqim të pakët, pa kujdes mjekësor dhe vetëm llogore të çara përgjatë anëve të kampit për kanalizime. Vapa ishte e pa tolerueshme, mizat dolën nga banjat dhe mbuluan ushqimin e të burgosurve,” thotë historia e ushtrisë. Rreth 400 të burgosur – filipinas dhe amerikanë – do të vdisnin çdo ditë, thotë ai.

Sipas Komandës së Historisë dhe Trashëgimisë të Marinës së SHBA, rreth 9.000 amerikanë arritën në O'Donnell dhe 17% e tyre vdiqën atje. Numri ishte shumë më i keq për filipinasit. Rreth 26.000 vdiqën në kampin O'Donnell gjatë 73 ditëve të operacioneve të tij, sipas Agjencisë së Kontabilitetit të POW/MIA të Departamentit të Mbrojtjes të SHBA. Nga mesi i verës 1942, japonezët vendosën të mbyllnin O'Donnell. Gjatë gjashtë muajve të ardhshëm, të burgosurit filipinas u liruan gradualisht në popullatën lokale, pasi nënshkruan zotimet për të mos rrëmbyer armët kundër pushtuesve japonezë. Amerikanët në O'Donnell u zhvendosën në një kamp tjetër, Cabanatuan, rreth 50 milje në perëndim, ku kushtet ishin pak më të mira. Por deri në vitin 1944, vendosmëria e të burgosurve amerikanë do të testohej përsëri. Mijëra të tjerë do të vdisnin. Por disa do të nxirrnin një nga historitë më të mëdha, por kryesisht të paparalajmëruara të mbijetesës së Luftës së Dytë Botërore.

Tragjedia më e rëndë detare e Amerikës

Nuk ka asnjë memorial në Filipine për humbjen e vetme më të madhe të jetës në det në historinë e SHBA. Por terreni i monumentit të Capas është një vend i mirë për të menduar për të, sepse rrënjët e tij kalojnë atje dhe kthehen në atë vend të dorëzimit në Balanga. Në vitin 1944, Japonia kishte nevojë për punëtorë për të mbështetur përpjekjet e saj të luftës në fabrika dhe miniera dhe të burgosurit ishin një burim i lehtë i fuqisë punëtore. Dhe forcat amerikane që kalonin në ishull përtej Paqësorit po afroheshin në Filipine, duke kërkuar të përmbushnin premtimin e gjeneralit MacArthur për "Unë do të kthehem". Kështu, të burgosurit amerikanë në Cabanatuan dhe kampet e tjera u ngarkuan në strehët e anijeve të mallrave për t'u çuar në Japoni ose në territoret e saj të okupuara.

Kushtet për të burgosurit në anije ishin shumë të ngjashme me ato makinat me kuti në marshimin e vdekjes, burrat e mbushur aq fort sa nuk kishte vend për t'u ulur në dhomat e errëta pa ventilim dhe temperatura shumë mbi 38 gradë Celsius. Amerikanët i quajtën ato "anijet e ferrit". Më 24 tetor 1944, një nga ato anije të ferrit, Arisan Maru, po kalonte në ngushticën e Bashit midis Filipineve dhe Tajvanit me më shumë se 1700 të burgosur amerikanë në rezervat e saj, kur një nëndetëse e marinës amerikane, ngatërroi anijen e pashënuar me një ngarkesë japoneze dhe e goditi me silur. Anija e vjetër e mallrave u shpërbë dhe të burgosurit ranë në Detin e Kinës Jugore, sipas rrëfimeve nga disa nga nëntë amerikanët që mbijetuan. Katër u kapën dhe u kthyen në paraburgim nga forcat japoneze. Por pesë ushtarë amerikanë, toger Robert Overbeck, Calvin Graef, Avery Wilber, Donald Meyer dhe Anton Cichy, do të arratiseshin drejt lirisë. Të gjithë përveç Meyer i mbijetuan gjithashtu Marshimit të Vdekjes Bataan.

Sipas rrëfimeve të tyre, ata drejtoheshin nga Overbeck, i cili si pothuajse të gjithë POW-të, u detyrua të largohej nga anijet detare japoneze që mund t'i kishin shpëtuar. Por togeri ishte mjaft me fat që gjeti një varkë shpëtimi Arisan Maru të mbetur për t'u larguar pasi ekuipazhi japonez që e përdori hipi në një anije shpëtimi. Ata gjithashtu kishin lënë një sasi të vogël ushqimi dhe ujë të freskët në bord. Fati i Overbeck vazhdoi kur varka e shpëtimit u përplas në një arkë druri që përmbante një vela. Sipas llogarisë së Overbeck, të postuar në internet nga djali i tij Charles, ata u morën në bordin e një barke lokale pranë bregut kinez dhe prej andej u shoqëruan në brendësi, duke shmangur një njësi speciale të pushtuesit japonez. “Për 12 ditë, pesë të mbijetuarit u transportuan rreth 600 milje me këmbë, kamion, biçikletë dhe aeroplan në aeroportin Kunming, bazën e Forcave Ajrore të 14-të dhe ish-Tigrat Fluturues”, sipas një përmbledhjeje të vitit 2019 të Arisan Maru.

Pesë të mbijetuarit do të fluturonin në perëndim nga Kunming me një C-47 amerikan më 28 nëntor 1944. "Ne mbërritëm në Uashington, më 1 dhjetor 1944, nëpërmjet Afrikës së Veriut dhe Atlantikut," shkroi Overbeck. “Por ishte mesi i shkurtit përpara se të merrej lajmi nga japonezët përmes Kryqit të Kuq në Gjenevë se anija jonë ishte mbytur pa të mbijetuar robër. Unë pashë listën me emrat tanë së bashku me të tjerët – miq të ngushtë, të njohur, armiq dhe të huaj.” Sipas një faqeje në internet të Komandës së Historisë dhe Trashëgimisë Detare të SHBA, 1.781 të burgosur, pothuajse të gjithë amerikanë, ishin në bordin e Arisan Maru kur u largua nga Filipinet. "Kjo ishte humbja më e madhe e jetëve në SHBA në det," thotë ai. /BBC

• 

• 

•