Raporti i progresit i Komisionit Evropian një vëmendje të madhe i ka kushtuar edhe krisës në veri, si dhe respektimit të marrëveshjeve në mes Kosovës dhe Serbisë. Kësaj të fundit, përveç tjerash i ka kërkuar se duhet të angazhohet në mënyrë konstruktive për të mundësuar ndërtimin e pikës së tretë të përkohshme të përbashkët të kalimit, në veri të Kosovës.

Në raport theksohet se për të gjetur një rrugëdalje nga cikli i krizave, Kosova dhe Serbia pritet të plotësojnë kërkesat e BE-së, sipas deklaratave të Përfaqësuesit të Lartë në emër të BE-së nga 3 qershor 202319 dhe 19 shtator 20 në lidhje me de-përshkallëzimin në situatën në terren, duke mundësuar zgjedhje të reja të parakohshme me pjesëmarrje të pakushtëzuar të serbëve të Kosovës dhe kthim në dialog dhe zbatim të të gjitha marrëveshjeve.

“Këshilli Evropian shprehu më 26 tetor të vitit 2023 se dështimi për të de-përshkallëzuar tensionet do të ketë pasoja”, thuhet në raport.

Pjesë nga raporti:

- Për menaxhimin e integruar të kufirit (MIK), Pikat e Përkohshme të Përbashkëta të Kalimit (PPPK) ndërmjet Kosovës dhe Serbisë vazhdojnë të jenë funksionale. Vetëm dy nga gjashtë PPPK-të e përhershme janë themeluar (Merdare dhe Mutivodë/Mutivode). Serbia ende nuk ka krijuar PPPK të përhershme nga ana e saj (Jarinje/Rudnica, Končulj/Dheu i Bardhë dhe Depce/Muçibabë), gjë që çoi në një pezullim të fondeve të BE-së për këtë projekt në korrik të vitit 2018. Përveç kësaj, Serbia duhet të angazhohet në mënyrë konstruktive për të mundësuar ndërtimin e PPPK-së së tretë në veri të Kosovës në Tabavije/Bërnjak-Tabalije/Brnjak. Nga Serbia kërkohen përpjekje shtesë për mbylljen e rrugëve dhe anashkalimeve ilegale për të siguruar përdorimin ekskluziv të pikave të kalimit zyrtar për mallrat dhe personat që hyjnë ose dalin nga Kosova. Serbia gjithashtu duhet të lejojë rifillimin e takimeve të përbashkëta teknike për menaxhimin e integruar të kufirit në të gjitha nivelet.

-Për Lirinë e Lëvizjes, pas muajsh tensionesh, Kosova dhe Serbia ranë dakord në nëntor të vitit 2022 që Serbia të ndalojë lëshimin e targave të reja me emërtimet e qyteteve të Kosovës dhe se Kosova do të pezullojë çdo veprim të mëtejshëm në lidhje me riregjistrimin e automjeteve. Zbatimi i plotë i marrëveshjeve për Lirinë e Lëvizjes është ende në pritje. Kjo kërkon gjithashtu që palët të gjejnë një zgjidhje të përhershme për çështjen e targave në përputhje me marrëveshjet përkatëse të Dialogut. Mungesa e një zgjidhjeje të tillë ka vazhduar të shkaktojë tensione në veri të Kosovës gjatë periudhës raportuese.

- Të dyja palët duhet të respektojnë plotësisht Marrëveshjen e Telekomit dhe të mos vënë në rrezik zbatimin e saj të suksesshëm deri tani. Kosova duhet të sigurojë që MTS d.o.o të ketë licencë biznesi për funksionet që janë rënë dakord si pjesë e Marrëveshjes për t'i mundësuar kompanisë të vazhdojë ofrimin e shërbimeve të telefonisë mobile dhe fikse. MTS d.o.o duhet të angazhohet në mënyrë konstruktive dhe në përputhje me ligjin e Kosovës për të mundësuar që kjo të ndodhë.

- Procedimi i kërkesave për ndihmë të ndërsjellë juridike është ndërprerë nga Serbia. Serbia duhet të rifillojë menjëherë procedimin, në përputhje me Marrëveshjen përkatëse të Dialogut.

- Të dyja palët duhet të respektojnë në mënyrë më të vazhdueshme Marrëveshjet për Vizitat Zyrtare. Kosova duhet të lejojë vizitat e kryenegociatorit serb dhe zyrtarëve të tjerë të qeverisë serbe kur ato të shpallen dhe të kryhen në përputhje me Marrëveshjet, gjë që nuk ka qenë gjithmonë rasti gjatë periudhës raportuese.

Në përgjithësi, Kosova ka mbetur e angazhuar në Dialog, por duhet të demonstrojë përkushtim më serioz, të investojë më shumë përpjekje dhe të bëjë kompromise për të çuar përpara procesin e normalizimit. Kosova duhet të mbajë zotimet e saj në dialog dhe të angazhohet për zbatimin e plotë të të gjitha marrëveshjeve të kaluara të Dialogut dhe Marrëveshjes për Rrugën e Normalizimit të Marrëdhënieve. Duke ecur përpara, Kosova gjithashtu duhet të bëjë përpjekje të mëtejshme thelbësore për të shmangur veprimet që minojnë stabilitetin dhe retorikën që nuk është e favorshme për dialog. Kosova gjithashtu duhet të krijojë një mjedis të favorshëm për përfundimin e Marrëveshjes së normalizimit ligjërisht të detyrueshëm me Serbinë. Kosova pritet të angazhohet në mënyrë më konstruktive për të mundësuar fillimin e negociatave për Marrëveshjen gjithëpërfshirëse ligjërisht të detyrueshme të normalizimit dhe të tregojë fleksibilitet në mënyrë që të bëhet përparim i shpejtë dhe konkret. Arritja e një marrëveshjeje të tillë është urgjente dhe vendimtare në mënyrë që Kosova dhe Serbia të mund të avancojnë në rrugët e tyre evropiane. Një kërkesë e rëndësishme për negociatat mbi Marrëveshjen gjithëpërfshirëse ligjërisht të detyrueshme është që palët të zbatojnë Marrëveshjen për Rrugën e Normalizimit me shpejtësi dhe efikasitet dhe pa asnjë kusht apo pengesë.

Periudha raportuese u shënua me kriza të shumta dhe incidente të dhunshme në veri të Kosovës. Kriza më e rëndë gjatë periudhës raportuese ndodhi më 24 shtator 2023, kur Policia e Kosovës u sulmua nga persona të armatosur rëndë, të cilët u befasuan në mes të një operacioni të madh të kontrabandës së armëve, duke lënë një polic të vdekur dhe tre të plagosur. Gjatë operacionit, sulmuesit kishin marrë peng disa pelegrinë teksa ishin barrikaduar në Manastirin Ortodoks Serb të Banjska/Banjskё, të cilin e lanë pas duke ikur. Gjatë hetimeve që po zhvillohen për ngjarjet janë sekuestruar sasi të mëdha armësh të nivelit ushtarak. Në ditët në vijim, nënkryetari i Listës Serbe përmes avokatit të tij, njoftoi se ai e kishte përgatitur dhe koordinuar sulmin. Ai u mor në pyetje nga autoritetet serbe, u ndalua pak kohë dhe u lirua me pasaportën e konfiskuar. Në ditët pas sulmit Serbia rriti praninë e saj ushtarake në afërsi të Kosovës, e cila më pas u reduktua. Autorët e sulmit duhet të kapen dhe të sillen menjëherë para drejtësisë dhe pritet që Serbia të bashkëpunojë plotësisht dhe të ndërmarrë të gjitha hapat e nevojshëm në këtë drejtim. Sulmi nuk duhet të shërbejë si justifikim për asnjërën palë për të larguar vëmendjen nga dialogu i ndërmjetësuar nga BE. Kosova dhe Serbia duhet të vazhdojnë përpjekjet e qëndrueshme për deeskalim, si dhe të sigurojnë mbajtjen e zgjedhjeve të reja në veri të Kosovës sa më shpejt të jetë e mundur, me pjesëmarrjen aktive të serbëve të Kosovës.

Para kësaj, një tjetër përshkallëzim serioz ndodhi në maj të vitit 2023 kur kryetarët e sapozgjedhur shqiptarë të Kosovës u vendosën në ndërtesat komunale në veri të Kosovës, kundër rekomandimit të qartë të bashkësisë ndërkombëtare, që shkaktoi protesta të serbëve të Kosovës. Disa u kthyen në dhunë dhe çuan në sulme të papranueshme dhe të paprovokuara kundër qytetarëve, ushtarëve të KFOR-it, forcave të rendit dhe përfaqësuesve të mediave, të cilat ende nuk janë dënuar dhe vepruar nga Serbia. Shqetësuese janë disa arrestime të serbëve të Kosovës nga Policia e Kosovës në lidhje me përfshirjen e tyre të pretenduar në dhunën e 29 majit në Zveçan/Zvečan, e cila nuk iu përmbahej në mënyrë sistematike dhe plotësisht kërkesave ligjore.